LUTY 2025 2(145)

O powołaniu ks. Augusta Hlonda, najpierw na administratora apostolskiego, a potem na biskupa katowickiej diecezji, pisałam w poprzednim numerze – dzisiejszy tekst poświęcę jego osobie oraz działaniom, które nie tylko dały początek istnieniu diecezji, ale były intensywną pracą duszpasterską nad umacnianiem wiary i kształtowaniem moralności Ślązaków. Po zaledwie 4 latach śląskiej działalności w 1926 roku został mianowany arcybiskupem gnieźnieńskim i poznańskim oraz prymasem Polski. Zmarł 22 października 1948 roku. Siedemdziesiąt lat później, 19 maja 2018, papież Franciszek podpisał dekret o heroiczności cnót Prymasa ze Śląska. Przysługuje mu odtąd tytuł Sługi Bożego.

Urodził się 5 lipca 1881 roku w Brzęczkowicach. Był synem Jana i Marii Hlondów, jednym z 12 dzieci. W wieku 12 lat wyjechał do Włoch, gdzie kontynuował naukę w szkole salezjańskiej. W 1897 roku złożył śluby zakonne, a w 1900 roku ukończył studia na Papieskim Uniwersytecie Gregoriańskim z doktoratem z filozofii. Zanim został powołany, by tworzyć diecezję, pracował jako nauczyciel i wychowawca w ośrodkach salezjańskich, m.in. w Oświęcimiu, gdzie zastała go nominacja najpierw na administratora apostolskiego, a potem również na biskupa – w zakładzie salezjańskim w Oświęcimiu odbywał rekolekcje przygotowawcze na konsekrację. Stamtąd udał się do Katowic, gdzie otrzymał sakrę biskupią. Jego przejazd był wielką manifestacją radości – na całej drodze przejazdu owacyjnie witano pierwszego śląskiego biskupa.

Pociąg zatrzymywał się na każdej, udekorowanej specjalnie na tę okazję stacji, gdzie licznie zgromadzeni wierni witali swojego biskupa, a przedstawiciele miejscowych władz, duchowieństwa oraz ludzie kultury wygłaszali serdeczne przemowy. Nadzwyczaj radośnie i serdecznie witały ks. biskupa jego rodzinne Mysłowice: Pociąg dojeżdża do Mysłowic. Dzwony biją radośnie, huk strzałów na wiwat wstrząsa powietrzem… Powoli zajeżdża pociąg na peron. Wokoło płoną pochodnie i błyszczą tysiączne światła. Nieprzejrzane tłumy krzyczą: niech żyje! Orkiestra gra „Kto się w opiekę”, a następnie hymn państwowy. Ks. Biskup przechodzi przed frontem kompanii honorowej straży celnej. Pada komenda: „Prezentuj broń!”. Komendant straży składa Ekscelencji raport. Następnie wśród szpaleru związków: Sokoła, Powstańców, Harcerzy, kolejarzy i wielu innych społecznych i kulturalnych idzie ks. Biskup ku wyjściu. Tutaj wita Go starosta powiatu katowickiego dr. Seidler, burmistrz miasta Radwański, ks. proboszcz Bresler i kolejarz Koszyrski. Po powitaniu udał się ksiądz Biskup przez iluminowaną bramę triumfalną na specjalnie wybudowane wzniesienie, skąd przemówił do wielotysięcznego tłumu wiernych, wzywając do wytrwania w wierze katolickiej, choćby w czasach największych burz, bo każdy prawy katolik jest zarazem porządnym obywatelem, pracującym dla potęgi Państwa. Następnie ks. Biskup przemawia po niemiecku do parafian niemieckich. Żegnany owacyjnie wsiadł ks. biskup z powrotem do pociągu. Orkiestra gra „Serdeczna Matko”, pociąg rusza wśród niemilknącej burzy okrzyków, bicia dzwonów i wystrzałów moździerzowych. Powoli miasto ginie we mgle, nikną światła iluminacyjne, a jeszcze słyszeć pogwar okrzyków rozentuzjazmowanej ludności [1].

Uroczystość konsekracyjna była ważnym wydarzeniem dla społeczności, choć nie obyła się bez elementów konfrontacyjnych ze strony środowisk niemieckich. Tak pisze o tym ks. F. Maroń: Wybór delegatów spośród katolików niemieckiej mniejszości zlecił komitet ks. proboszczowi Strzyżowi,
który ze swej strony poprosił o to księcia Henckel-Donnersmarcka. Książę zaś wytypował Ulitza i Ulbricha, przedstawicieli „Verbandu” i „Bundu”, a zarazem zagroził, że wszyscy Niemcy zbojkotują uroczystość, o ile któryś z nich zostanie skreślony z listy [2].

Jak każdy nowo konsekrowany biskup zgodnie z przyjętym zwyczajem wybrał swój herb, który nawiązywał do herbu salezjańskiego zarówno w symbolice – kotwica, gwiazda i serce – jak i w zawołaniu: Da mihi animas caetera tolle (Daj dusze, resztę zabierz). W dolnej części tarczy herbowej został umieszczony las, który ma przywoływać postać Jana Bosko („bosco” w j. włoskim oznacza „las”), góry symbolizujące szczyty doskonałości oraz czarne kontury kopalń będące bezpośrednim odniesieniem do diecezji, której ma pasterzować.

Śląski biskup swoją działalnością duszpasterską obejmował również Śląsk Cieszyński, dlatego już 5 stycznia udał się tam z wizytą, by po spotkaniu z byłym wikariuszem generalnym, ks. Kolkiem, udzielić święceń kapłańskich pierwszym cieszyniankom: księżom Adolfowi Gawłowskiemu z Pruchnej, Karolowi Masnemu ze Strumienia i Rudolfowi Pszczółce z Ropicy. Zwizytował również zgromadzenia zakonne działające na tym terenie. Ksiądz bp Hlond powierzoną mu misję pełnił z wielkim zaangażowaniem, był nie tylko człowiekiem o szerokich horyzontach intelektualnych, ale też wybitnym organizatorem i wizjonerem, który potrafił dostrzec potrzeby Kościoła i społeczności, którym służył. Jeszcze w pierwszym okresie swojej śląskiej działalności doprowadził do powstania Kolegium Konsultorów, wprowadził zmiany w podziale administracyjnym, utworzył sąd biskupi I instancji. Dostrzegając różnorodne potrzeby społeczne, założył Ligę Katolicką, Śląską Ligę Przeciwalkoholową oraz Diecezjalny Sekretariat dla Spraw Dobroczynności, doprowadził do powstania Księgarni i Drukarni Katolickiej oraz tygodnika „Gość Niedzielny”. Tygodnik ten miał krzewić w śląskim narodzie wiarę, kształtować charaktery, budować kulturę.

Jego redaktorzy (…) pisali prosto, językiem potocznym o sprawach Śląska. Jak wspominał Hlond, „odbijano go w takim nakładzie, jakiego przed nim nie miało na Śląsku żadne inne pismo polskie. Bo „Gość Niedzielny” stał się z miejsca pismem ulubionym, któremu już wtedy bez zastrzeżeń wierzono. Był przyjacielem, nauczycielem, doradcą zarówno zacnym górnikom, hutnikom i kolejarzom, jak i ruchliwemu mieszczaństwu oraz tym kochanym gospodarzom, którzy z polskim uporem od wieków orzą lekką śląską glebę” [3].

Wielkim wydarzeniem religijnym podjętym z inicjatywy ks. biskupa była koronacja obrazu Matki Bożej Piekarskiej. Korony poświęcone przez Piusa XI nałożył nuncjusz apostolski w Polsce, abp Lauri. Uroczystość, która odbyła się 15 sierpnia 1925 roku, była jednym z wielu wyrazów głębokiej ufności, jaką bp Hlond żywił do Niepokalanej Wspomożycielki. Zgromadziła rzesze wiernych, którzy z ust swojego biskupa usłyszeli słowa nadziei i duchowego wsparcia, wskazywał im wartości wiary i miłości w życiu każdego człowieka, mocno podkreślał rolę Piekarskiej Pani jako opiekunki i przewodniczki dla wszystkich wiernych. W wygłoszonym Orędziu powiedział:

…Ludu Śląski! Ktokolwiek dochodzi przyczyn twej głębokiej wiary, musi iść do Piekar (…) Bo Piekary to filar, na którym sama Opatrzność oparła twą wiarę. Piekary żywa krynica, z której z woli Bożej Matka Najświętsza na Śląsk cały strumieniami rozlewa przeróżne łaski ku ukojeniu serc. Piekary to twoja chluba i twój skarb, twoja tradycja serdeczna i twa święta potrzeba [4].

Dał podwaliny pod budowę katedry oraz gmachu kurii diecezjalnej i seminarium duchownego – nabył działki budowlane, zainicjował konkurs na projekt katedry. Już w „Gościu Niedzielnym” z 3 stycznia, wydanym z okazji ingresu biskupa, przedstawiono szkice projektu przyszłej katedry, wśród których znalazł się ten autorstwa Gawlika i Mączyńskiego, który po nielicznych modyfikacjach doczekał się realizacji.

Biskup Hlond był postrzegany jako silny przywódca duchowy, dbający o dobro wspólnoty katolickiej. Jego ogromne zaangażowanie w sprawy regionu oraz starania na rzecz umocnienia tożsamości religijnej i społecznej, przez wielu doceniane, budziło jednak kontrowersje. Niektórzy Ślązacy mieli zastrzeżenia co do jego działalności i decyzji, zwłaszcza do jego stanowczego podejścia do kwestii polsko-niemieckich. Rzutowało to również na współpracę z wrocławskim bp. Bertramem, który miał nadzieję na utrzymanie Górnego Śląska w ramach diecezji wrocławskiej. Kiedy jednak te nadzieje zostały przekreślone powołaniem diecezji katowickiej, uznał tę decyzję jako zagrożenie dla niemieckich interesów w regionie. Choć prowadzono duszpasterstwo, które stawiało sobie za cel zaspokojenie potrzeb zarówno polskich, jak i niemieckich wiernych – każdy list pasterski był wydawany również w j. niemieckim, a w wielu kościołach regularnie w tym języku odprawiano nabożeństwa [5], zaś założony przez ks. Hlonda „Gość Niedzielny” miał swojego niemieckiego odpowiednika „Sonntagsbote” – podejmowane działania nie zadowalały bp. Bertrama. Skomplikowane relacje, naznaczone napięciami i różnicami poglądów, nie przekreśliły jednak współpracy w działaniu na rzecz jedności Kościoła, choć czyniły ją trudną.

Jako duchowny, ksiądz Hlond był człowiekiem o głębokiej duchowości i silnym charakterze ukształtowanym w licznej rodzinie kultywującej wartości chrześcijańskie i patriotyczne. Miało to wpływ na całe jego życie i działalność. Był człowiekiem o wielkiej empatii i trosce o innych – jego podejście do ludzi było pełne zrozumienia i wsparcia, był autorytetem i wzorem do naśladowania. Potrafił słuchać i zrozumieć problemy innych, co czyniło go bliskim i dostępnym.

Podczas jednej z wizytacji parafialnych bp Hlond zauważył, że proboszcz jest bardzo zmęczony i zestresowany. Zapytał go więc, co się stało. Proboszcz odpo- wiedział, że ma wiele obowiązków i nie wie, jak sobie z nimi poradzić. Biskup Hlond uśmiechnął się i powiedział: Pamiętaj, że Bóg nigdy nie daje nam więcej, niż jesteśmy w stanie udźwignąć. A jeśli czujesz, że masz za dużo na głowie, to może czas poprosić o pomoc swoich parafian. Wspólnota jest po to, aby się wspierać.

Zdarzyło się, że na wizytację w Halembie bp Hlond przybył już o 6.30. Wierni czekali przed konfesjonałem, a proboszcza jeszcze nie było – zasiadł więc w konfesjonale i zaczął spowiadać, a gdy proboszcz się nie zjawiał, przywołał jakiegoś chłopca i polecił mu, by pobiegł na probostwo i powiedział, że jakiś ksiądz jest w konfesjonale i czeka na proboszcza. Widać stąd, że relacje między biskupem a księżmi układały się bardzo dobrze.

W sprawach krzewienia wiary był jednoznaczny i zdecydowany, jasno wskazywał na Chrystusa i Jego Kościół jako drogę ocalenia indywidualnego człowieka i całej ludzkości od wpływów zła działającego w świecie. Organizował Zjazdy Katolickie, które miały na celu umocnienie wiary i jedności wśród katolików. Jednym z takich wydarzeń był II Śląski Zjazd Katolicki (11.08.1923), w którym kładł nacisk na odbudowanie żywej więzi z Kościołem – mówił:

Na to zło nie ma innej rady, jak powrót do Kościoła, który jest „filarem i utwierdzeniem prawdy” (1 Tm 3, 15) i do Boskiej nauki, i do Boskiego prawa, które już tylokrotnie odrodziło świat i narody: i „nie masz w żadnym narodzie zbawienia. Albowiem nie jest pod niebem inne imię dane ludziom, w którym byśmy mieli być zbawieni” (z 4, 12). Zatruta dusza ludu ożyje i wyzwoli się z pęt moralnej niemocy przez przyjęcie odrzuconej prawdy i zaniedbanej łaski Chrystusowej. „Poznacie prawdę, a prawda was wyswobodzi” (J 8, 32). Śląsk odrodzi się tym, czym żył i stał przez wieki: wiarą swych ojców [6].

Wykorzystywał każdą sposobność, by swoich diecezjan wprowadzać w głębię wiary. Przemawiał, pisał orędzia i odezwy. W czasie swojej śląskiej działalności napisał 5 listów pasterskich, poprzez które chciał umocnić wiernych i wskazać drogę moralnego rozwoju. W liście
z 1 marca 1924 roku podkreślał znaczenie wiary katolickiej w życiu społecznym i moralnym. Zwracał uwagę na fakt, że to nie, jak się również dziś niekiedy sądzi, kryzys wiary jest wynikiem zmieniającej się kultury,
lecz kultura upada, gdy nie opiera się na zasadach
wiary – tak pisał:

O nie! Pamiętajmy, że nie kultura przyniosła nam wiarę, ale wiara przyniosła nam kulturę. Kultura prawdziwa oznacza postęp, a przede wszystkim postęp moralny, który dokonywać się może jedynie na zasadach wiary. Kultura bez wiary to kształt bez duszy, to forma czcza i próżna. Dopiero wiara napełnia ją treścią i prawdą [7].

Otaczał opieką duszpasterską wszystkie stany – dostrzegając specyficzne potrzeby i zadania stojące przed każdym z nich – osobno młodzież, kobiety, mężczyzn. Doceniał ważną rolę, jaką pełnią w Kościele. Śląskim mężom dziękował za ich wiarę, za troskę o rodzinę,
a zwłaszcza o jej życie religijne, za dbałość o Kościół,
za ich ofiarność. Jako odpowiedzialnym za kształtowanie środowiska, w którym żyją, przypominał, że pokój i szczęście można budować jedynie na Chrystusie – mówił:

Idea Chrystusowa i tylko ona, zdolna jest opanować świat ku trwałemu szczęściu narodów. Tylko Chrystusowe prawo i Chrystusowy porządek zgotuje Śląskowi szczęśliwe czasy. Wierni tradycji śląskiej pracujcie i Wy, Mężowie nad utrwaleniem ‘pokoju Chrystusowego w Królestwie Chrystusowym’. Idźcie z kapłanami, stójcie w pierwszej linii, tuż przy krzyżu, pełni żaru i pełni wiary w słowa Boże: ‘Ufajcie, jam zwyciężył świat’ 
(J 16, 33). I my z Chrystusem zwyciężymy, nikt inny [8].

Często kierował swoje słowa do kobiet, podkreślając ich rolę w Kościele i społeczeństwie, zachęcał je do aktywnego uczestnictwa w życiu religijnym i społecznym, podkreślając ich niezastąpioną rolę jako matek, żon i opiekunek rodziny. Wzywał do pielęgnowania wartości chrześcijańskich, takich jak miłość, wierność i poświęcenie, oraz do bycia wzorem dla młodszych pokoleń. Zwracał również uwagę na znaczenie edukacji i samorozwoju kobiet, podkreślając, że ich duchowy i intelektualny rozwój jest kluczowy dla budowania silnych i zdrowych wspólnot. Bardzo chętnie przebywał z młodzieżą, dobrze rozumiał jej potrzeby, rozbudzał pragnienia, stawiał wymagania, wspierał w podejmowanych działaniach. Ustanowił św. Stanisława Kostkę, którego sam darzył ogromną atencją, patronem młodzieży, a 18 maja 1924 roku zawierzył całą śląską młodzież Matce Bożej Jasnogórskiej – modlił się:

Dozwól, abyśmy pod wodzą pasterzy skutecznie przyłożyli ręki do religijnego odrodzenia naszej śląskiej krainy, a kiedyś jako mężowie katoliccy o to dbali, by ukochany nasz Śląsk wierny wierze swych praojców, pozostał zawsze drogocenną perłą w koronie, która twe święte skronie wieńczy [9].

Biskup Hlond, salezjanin, duchowy syn św. Jana Bosko budował swoje życie i działalność w oparciu o dwie granitowe kolumny z wizji św. Jana – nabożeństwo do Eucharystii i do Niepokalanej Wspomożycielki Wiernych. Te dwa nabożeństwa dominowały w jego życiu – Niepokalanej zawierzał siebie i swoich wiernych, w Jej opiece widział nadzieję na lepszą przyszłość naszego narodu, wierzył, że:

Na nowej tęczy chwały unosi się nad Kościołem Niepokalana. Ona chrześcijaństwo w czasie najcięższych rozpraw szczególną opieką otoczy i da mu zwycięstwo. Polecajmy Jej opiece posłannictwo Kościoła w Polsce i nasze polskie zmagania apostolskie: Wspomożycielko wiernych, módl się za nami! [10]

Krótka działalność bp. Hlonda na Śląsku obfitowała w wielkie wydarzenia, ale też naznaczona była trudną, codzienną pracą nad kształtowaniem administracyjnego, duchowego i społecznego oblicza naszego regionu. Wiele mu zawdzięczamy – jego wizjonerstwo i głęboka duchowość pozostawiły trwały ślad w historii nie tylko naszego śląskiego Kościoła. Cała jego działalność, jego ogromne zaangażowanie w sprawę budowania Chrystusowego Królestwa, a przy tym jego prostota, silna wiara, skromność, bezpośredniość i życzliwość w kontaktach z ludźmi, wskazują na wielkość tej postaci – niewątpliwie jednej z najwybitniejszych w polskiej historii XX w. Wszystkie późniejsze działania Prymasa ze Śląska potwierdzają tę wielkość. Warto wspomnieć, że był pierwszym nie-Włochem kandydatem do tronu papieskiego po śmierci Piusa XI. Dobrze byłoby, abyśmy lepiej poznali tę niezwykłą postać i nauczanie, tak aktualne na dzisiejsze czasy zamętu i braku jednoznaczności.

Felicja Pająk

[1] Triumfalny wjazd J. E. Ks. Biskupa Hlonda do Katowic, http://patrimonium.chrystusowcy.pl/

[2] Franciszek Maroń, Historia Diecezji Katowickiej

[3] Zdzisław Janeczek, Poglądy prymasa Augusta Hlonda na człowieka i historię, „Śląski Kurier WNET” nr 56/2019

[4] Ks. Jerzy Bajda, Kardynał August Hlond – światło dla Polski

[5] Był jednak pewien epizod – w odpowiedzi na działania strony niemieckiej, która źle traktowała polskich katolików w niemieckiej części Górnego Śląska i nie pozwalała na polskie nabożeństwa, bp Hlond zdecydował, że w Polsce też nie będzie nabożeństw w j. niemieckim

[6-10] Cytaty pochodzą z tekstów bpa A. Hlonda zebranych w: Ks. August Hlond na Górnym Śląsku 1922-1926 – SBC.pdf,
pod red. ks. Jerzego Myszora